Dwór starostów jędrzejowskich w Skowronnie

Nieopodal Jędrzejowa, w stronę wschodnią, znajduje się dziś całkiem porzucona i zapomniana zagadkowa ruina.  Nazwa wsi zapisywana była jako: Skowrodne (1174), Skowrodlno (1256), dziś Skowronno Dolne i Skowronno Górne.

Znaleziska archeologiczne potwierdzają, że wieś należy do osad o starej metryce[1]. W roku 1174 wieś została nadana przez arcybiskupa Jana klasztorowi w Jędrzejowie[2]. Kolejna wzmianka pochodzi z 1256, a dotyczy zwolnień wsi należących do tego klasztoru przez księcia (z daniny zwanej stan)[3].

W opisie Jana Długosza (1470-1480), czytamy że wieś Skowrodno położona jest w zasięgu parafii w Pińczowie, którą darował i zapisał konwentowi cystersów jędrzejowskich arcybiskup Jan. We wsi było wówczas osiem i pół łana osiadłych przez kmieci dających pół grzywny czynszu, piętnaście jaj, dwa kapłony, trzy sery, i odrabiający jeden dzień w tygodniu i inne jak osep, powaby. Jest wymieniona we wsi karczma z rolą dająca jedną grzywnę czynszu; dalej jest we wsi dwór należący do klasztoru oraz młyn. Z wszystkich ról dawana była dziesięcina snopowa i konopna klasztorowi w Jędrzejowie[4]. W 1579 r. wieś była własnością Wawrzyńca Łagowskiego, w której było 12 kmieci osadzonych na sześciu łanach, 4 zagrody, jeden chałupnik i 3 biednych[5]. Zapewne ten Wawrzyniec pochowany jest w kościele w Jędrzejowie w 1596…

Wydaje się zatem, że w XV w. istniejący dwór na terenie wsi miał charakter „centrum” zarządu dóbr ziemskich należących do konwentu jędrzejowskiego położonych w tym rejonie, a sytuacja taka miała miejsce aż do czasu supremacji klasztoru w 1818 roku[6]. Dlatego też mocno zastanawia zanotowana przez niektórych informacja, że obiekt ten można łączyć z istnieniem w tej miejscowości zboru „ariańskiego”[7], czego nie potwierdzają akta synodów różnowierczych z lat 1550-1632[8].

Obiekt został odnotowany w Katalogu Zabytków Sztuki, jako ruina dworu stojącego u podnóża wydatnego wzgórza, po jego stronie zachodniej. Z powodu różnicy poziomów terenu, poziom użytkowy od strony frontowej budynku znajdował się znacznie wyżej niż poziom dostępny od strony południowej (analogicznie jak w dworze starościńskim w Podzamczu Chęcińskim[9]).

W 1958 r. budynek jeszcze w zadaszony, wzniesiony na planie prostokąta, jednopiętrowy, wykonany z kamienia dzikiego, posiadający sklepienia krzyżowe na parterze, na piętrze zaś stropy drewniane; nakryty dachem dwuspadowym, jak się wyrażono „nieco obniżony w stosunku do stanu pierwotnego”. Przy ścianie frontowej (czyli od północy) znajdowano wydatną dobudówkę, jak się wyrażono „ryzalit” z nowszym portalem kamiennym. Po bokach budynku widoczne były dwa tarasy ozdobione kamiennymi kwiatonami. Nieopodal odnotowano istnienie niedostępnych piwnic oraz fundamentów budynków gospodarczych i studnia[10]. Na podstawie oględzin obramień okiennych wykonanych z kamienia pińczowskiego oraz zachowanych wówczas sklepień określono czas jego powstania na wiek XVII i przebudowy w kolejnym, XVIII stuleciu[11].

W 1980 r. na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Marek Juszczyk wykonał pierwszą dokumentację historyczną zespołu dworskiego w ujęciu monograficznym[12]. Dzięki przeprowadzonej kwerendzie źródłowej udało się ustalić dzieje obiektu, rozwarstwienie chronologiczne, analiza stylistyczna. Przeprowadzona kwerenda źródłowa pozwoliła zapoznać się z inwentarzami dóbr Skowronno, opisującymi między innymi zabudowę zespołu dworskiego, a pochodzącymi z lat 1820, 1838, 1845, 1850, 1857 i 1858. Autor opracowania w świetle zgromadzonych danych ustalił cztery fazy funkcjonalne zespołu.

Faza I

Niewykluczone, że już w drugiej połowie XVI w. (3 ćwierć XVI w.?) powstał na terenie wsi dwór murowany, jako dwór dla dzierżawcy, co zapewne związane było z zamianą dóbr należących do zakonu cystersów w Jędrzejowie. – Był to budynek zbudowany na planie prostokąta, przynajmniej dwukondygnacjowy, wzniesiony z ciosów kamienia pińczowskiego. Obejmował on dwa pomieszczenia, „sale”, na każdej kondygnacji, zapewne nakryte stropami. Od strony zachodniej na obu kondygnacjach do pomieszczeń „sal” przylegały prostokątne pomieszczenia na całą głębokość budynku. Pomieszczenia dostępne były z zewnątrz od południa w przyziemiu i od północy schodami zewnętrznymi na piętrze.

Faza II

W wyniku kolejnych prac przeprowadzonych w XVII w. (zapewne w pierwszej połowie), dokonano podziału pomieszczenia w przyziemiu pod salą na piętrze poprzez wybudowanie ściany działowej i zmieniono rozmieszczenie otworów okiennych (zamurowano okno w ścianie południowej). Pomieszczenia zostały nakryte sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi i kolebkowymi. Na górnej, reprezentacyjnej kondygnacji nie wprowadzono więzach zmian, poza wstawieniem portalu otworze wejściowym, datowany na pocz. XVII w.

Faza III

Do obu szczytów dworu zostały dobudowane piętrowe dobudówki oraz od strony północnej ryzalit w celu umieszczenia w nim klatki schodowej. Osadzone zostały wówczas cztery portale drzwiowe. Wtedy także dokonano podziałów pomieszczeń na parterze i na piętrze na mniejsze lokalności.

Faza IV

W początkach XIX w. dzierżawca majątku Wolichelm Laskowski 1811-1813 – wybudował 3 stodoły i owczarnie. Wedle zachowanego opisu z 1820 r. w otoczeniu samego dworu był ogród oraz budynki gospodarcze: od południa spichlerz murowany z kamienia, piętrowy i podpiwniczony, po jego dwu stronach dwie stodoły, zaś trzecia po stronie północnej. Dalej na południe stała owczarnia murowana z kamienia, a od zachodu dwie obory. Budynki połączone były parkanem drewnianym między kamiennymi słupami zwieńczonymi gałkami i szyszkami i płotem plecionym z chrustu. W ogrodzeniu były dwie bramy – jedna od wschodu a druga od południa z furtką od południa.

Budynek dworu zbudowany, jak wspomniano, na planie prostokąta z kamienia, jako piętrowy z ryzalitem od strony północnej. W przyziemiu dworu była prostokątna sień głęboka na całą głębokość budynku oraz trzy stancje i spiżarnia od wschodu. Od zachodu przylegała do sieni izba kuchenna, za którą były dwa pomieszczenia. Wejście do pomieszczeń przyziemia prowadziło od południa, na piętro wchodziło się od strony północnej, z ogrodu przez ryzalit, skąd po schodach wchodziło się do dużej sali. Od strony wschodniej przylegały do niej pomieszczenia kaplicy, sionki, oraz pomieszczenia mieszczące schody, spiżarnię, miejsca ustępowe, a od zachodu cztery duże pomieszczenia. Wszystki lokalności na piętrze nakryte były stropami. Z roku 1845 r. pochodzi kolejny opis oraz rzuty dworu i budynków gospodarczych[13]. W uznaniu jego wartości zabytkowych został wpisany do Rejestru Zabytków pod nr 766 z 29.01.1958 roku, a obecnie nie podlega już opiece.